Θεόδωρος

I

Όνομα ιστορικών προσώπων της αρχαιότητας.

1. Θ. ο Σάμιος (6ος αι. π.Χ.). Γλύπτης και αρχιτέκτονας, γιος του Τηλεκλή. Επινόησε διάφορα όργανα και μαζί με τον Ροίκο επινόησαν την κατασκευή χυτών ορειχάλκινων αγαλμάτων. Έλαβε μέρος στην οικοδόμηση του πρώτου Ηραίου της Σάμου, του Αρτεμισίου της Εφέσου και της Σκιάδας της Σπάρτης. Με τον πατέρα του κατασκεύασε ένα άγαλμα του Απόλλωνα στη Σάμο και ένα μπρούτζινο δικό του. Φιλοτέχνησε έναν μεγάλο κρατήρα για τον Κροίσο, ανάθημα στους Δελφούς, και για τον Πολυκράτη το περίφημο σμαραγδένιο δαχτυλίδι του.

2. Θ. ο Κυρηναίος (5ος αι. π.Χ.). Μαθηματικός. Ανήκε στη σχολή των πυθαγορείων και ήταν περίπου σύγχρονος με τον επίσης πυθαγόρειο μαθηματικό, Αρχύτα. Ο Θ. δίδαξε για μια περίοδο στην Αθήνα, όπου μεταξύ των μαθητών του συγκαταλεγόταν και ο Πλάτων. Ο Ξενοφών τον αποκαλεί «γεωμέτρων αγαθόν» και ο Πρόκλος τον αναφέρει στον κατάλογο των σπουδαιότερων μαθηματικών. Ο Θ. απέδειξε γεωμετρικά ότι οι τετραγωνικές ρίζες των αριθμών 3, 5, 6, 7, ..., 17 είναι ασύμμετροι αριθμοί. Οι έρευνές του συνεχίστηκαν με μεγαλοφυή τρόπο από τον μαθητή του Θεαίτητο και συνέβαλαν στη συγγραφή του περίφημου δέκατου βιβλίου των Στοιχείων του Ευκλείδη. Πληροφορίες για τον Θ. παρέχει ο Πλάτων στον διάλογο Θεαίτητος, όπου ο μαθητής Θεαίτητος αναπτύσσει στον Σωκράτη τη διδασκαλία του Θ. του Κυρηναίου για τις τετραγωνικές ρίζες και τους ασύμμετρους αριθμούς.

3. Θ. ο άθεος (3ος-2ος αι. π.Χ.). Φιλόσοφος από την Κυρήνη, που έζησε την ελληνιστική εποχή. Ξεκίνησε από τις αρχές του Αρίστιππου του Κυρηναίου και κατέληξε στο συμπέρασμα πως ο σοφός δεν είναι υποχρεωμένος να σέβεται τους νόμους.

4. Ρήτορας από τη Γάδαρα της Παλαιστίνης (1ος αι. π.Χ.). Υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους ρητοροδιδάσκαλους της αλεξανδρινής εποχής. Ήταν σφοδρός αντίπαλος του επίσης ρήτορα Απολλόδωρου και ίδρυσε από αντιζηλία δική του σχολή. Το 33 π.Χ. στέφθηκε νικητής σε ρητορικό αγώνα στη Ρώμη και προσελήφθη ως δάσκαλος της τέχνης του κατοπινού αυτοκράτορα της Ρώμης, Τιβέριου, τον οποίο δίδαξε για τρία χρόνια. Ο Θ. δεν ήταν μόνο δάσκαλος της ρητορικής αλλά και δεινός εκφωνητής λόγων. Αργότερα, εγκαταστάθηκε στη Ρόδο, όπου δίδαξε πολλούς, μεταξύ των οποίων και τον εξόριστο Τιβέριο. Έγραψε τα συγγράμματα: Περί των εν φωναίς ζητουμένων γ’, Περί ιστορίας α’, Περί θέσεως α’, Περί διαλέκτων ομοιότητος και αποδείξεως β’, Περί πολιτείας β’, Περί Κοίλης Συρίας α’ και Περί ρήτορος δυνάμεως α’.

5. Θ. ο Ασιναίος (4ος αι. μ.Χ.). Νεοπλατωνικός φιλόσοφος. Έγραψε Περί ονομάτων και σχόλια στον Πλάτωνα, ιδιαίτερα στον Τίμαιο, όπου εκθέτει τις θεωρίες του.

6. Θ. ο Φλάβιος Μάλλιος (4ος αι. μ.Χ.). Ρωμαίος ύπατος και συγγραφέας. Ο Κλαυδιανός εκφώνησε πανηγυρικό λόγο εξυμνώντας τις μελέτες και τα έργα του. Του αποδίδεται δοκίμιο που αναφέρεται στα μέτρα και ένα έργο σχετικά με τη φύση των πραγμάτων. Επιδόθηκε επίσης στη φιλοσοφία, στην αστρονομία και κυρίως στα μαθηματικά.

II

Όνομα αγίων της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας.

1. Θ. ο μάρτυς (2ος αι.). Καταγόταν από την Πέργη της Παμφυλίας. Επί Αντωνίνου (138-161) ήταν στρατιώτης στο τάγμα των Τηρώνων. Ο ίδιος μαρτύρησε στον σταυρό. Οι συστρατιώτες του, Διονύσης και Σωκράτης, σφαγιάστηκαν με λόγχες και η μητέρα του, Φιλίππα, με ξίφος. Η μνήμη τους τιμάται στις 19 Απριλίου και στις 21 Σεπτεμβρίου.

2. Θ. ο ιερομάρτυς (3ος αι.). Καταγόταν από την Κυρήνη. Επί Διοκλητιανού (284-305) διετέλεσε επίσκοπος της γενέτειράς του και παράλληλα ήταν αντιγραφέας ιερών βιβλίων. Προδόθηκε όμως από τον γιο του, Λέοντα, και πέθανε με μαρτυρικό τρόπο. Μαζί του μαρτύρησαν οι Αρόα, Κύπριλλα και Λουκία. Η μνήμη του τιμάται από την Εκκλησία στις 4 Ιουλίου.

3. Τήρων, ο μεγαλομάρτυς (3ος αι.). Καταγόταν από το χωριό Χουμαλιανά της Αμάσειας. Επί Διοκλητιανού ήταν στρατιώτης στο τάγμα των Τηρώνων (νεοσύλλεκτων). Επειδή έκαψε τον ναό της Ρέας μαζί με το άγαλμά της, βασανίστηκε και μαρτύρησε στη φωτιά. Η παράδοση αναφέρει ότι ο Θ., στην περιοχή των Ευχαΐτων της Γαλατίας, σκότωσε έναν φοβερό δράκοντα που μάστιζε τους κατοίκους και ότι κατά τη διάρκεια φοβερού λιμού έθρεψε τον πληθυσμό μιας πόλης με κόλλυβα. Από τότε καθιερώθηκε να προσφέρονται στους ναούς, το Σάββατο της πρώτης εβδομάδας των Νηστειών (Ψυχοσάββατο), κόλλυβα. Η μνήμη του τιμάται στις 17 Φεβρουαρίου και το Ψυχοσάββατο μαζί με τον Θ. τον Στρατηλάτη.

4. Στρατηλάτης, ο μεγαλομάρτυς (4ος αι.). Καταγόταν από τα Ευχάιτα της Γαλατίας και ζούσε στην Ηράκλεια του Εύξεινου Πόντου. Επί Λικινίου (308-324) διετέλεσε ένδοξος και επιβλητικός στρατιωτικός. Οι βιογράφοι του αναφέρουν ότι τεμάχισε τα χρυσά και αργυρά αγάλματα των εθνικών και τα διαμοίρασε στους φτωχούς. Για την πράξη του αυτή καθαιρέθηκε, βασανίστηκε φριχτά στον σταυρό και αποκεφαλίστηκε. Η μνήμη του τιμάται στις 8 Φεβρουαρίου και το Ψυχοσάββατο της πρώτης εβδομάδας των Νηστειών.

5. Θ. ο μάρτυς (4ος αι.). Καταγόταν από το χωριό Κανδαύλη. Μαρτύρησε στη φωτιά επί Μαξιμιανού μαζί με τους Αμμιανό, Κεντιρίονα, Ιουλιανό και Ωκεανό. Η μνήμη τους τιμάται στις 4 Σεπτεμβρίου.

6. Θ. ο μάρτυς (4ος αι.). Καταγόταν από την Αντιόχεια. Βασανίστηκε στην ιδιαίτερη πατρίδα του, επί Ιουλιανού, και μαρτύρησε με ξίφος. Η μνήμη του τιμάται στις 24 Νοεμβρίου.

7. Καταγόταν από την Τύρο, στην οποία έγινε επίσκοπος επί Λικινίου και Μεγάλου Κωνσταντίνου (4ος αι.). Έζησε με μερικές περιπέτειες έως την περίοδο της αυτοκρατορίας του Ιουλιανού. Η μνήμη του τιμάται στις 5 Ιουνίου.

8. Θ. ο Συκεώτης (; – 613). Διετέλεσε επίσκοπος Αναστασιούπολης. Καταγόταν από το χωριό Συκεοί και ήταν νόθος γιος ιερόδουλης. Χειροτονήθηκε μοναχός στη μονή Χοτζεβά της Παλαιστίνης. Επισκεπτόταν διαρκώς τις μοναχικές κατοικίες της Παλαιστίνης και της Ανατολής. Η μνήμη του τιμάται στις 22 Απριλίου.

9. Θ. ο ιερομάρτυς (; – 649). Πάπας της Ρώμης. Η μνήμη του τιμάται στις 18 Μαΐου. Βλ. λ. Θεόδωρος. Όνομα δύο παπών της Ρώμης.

10. Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (; – 685). Η μνήμη του τιμάται στις 27 Δεκεμβρίου. Βλ. λ. Θεόδωρος. Όνομα δύο πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως.

11. Θ. ο Στουδίτης (Κωνσταντινούπολη 759 – Βιθυνία 826). Διετέλεσε ηγούμενος της ονομαστής μονής Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη. Χειροτονήθηκε μοναχός και έγινε ηγούμενος της μονής Σακκουδίωνα κοντά στην Προύσα, για να διαδεχθεί τον θείο του, Πλάτωνα. Όταν ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ’, γιος της Ειρήνης της Αθηναίας, παντρεύτηκε παράνομα τη θαλαμηπόλο της μητέρας του και συγγενή του Θ., Θεοδότη, αναγορεύοντάς την αυγούστα, αφού έδιωξε τη γυναίκα του Μαρία και την ανάγκασε να γίνει μοναχή, ο Θ. και ο θείος του Πλάτων αντιτάχθηκαν σφοδρά σε αυτή την πράξη. Επίσης, αντιτάχθηκαν κατά του πατριάρχη Ταρασίου, ο οποίος τήρησε διαλλακτική στάση. Γι’ αυτό, ο μεν Πλάτων φυλακίστηκε στην Κωνσταντινούπολη, ο δε Θ. εξορίστηκε στη Θεσσαλονίκη για έναν χρόνο. Όταν επέστρεψε από την εξορία (797), εγκαταστάθηκε στη μεγαλοπρεπή και πλούσια μονή του Στουδίου (από το όνομα του κτήτορά της, πατρίκιου Στουδίου). Τότε το μοναστήρι αναδείχθηκε σε κυψέλη ηθικής και κοινωνικής δράσης, όπου αντιγράφονταν ιερά χειρόγραφα. Το 809, εξορίστηκε από τον Νικηφόρο Α’, γιατί αντιτάχθηκε στην εκλογή του βασιλικού μυστικοσυμβούλου Νικηφόρου ως πατριάρχη, σύμφωνα με απαίτηση του αυτοκράτορα και επικεφαλής μοναχών και λαϊκών εμπόδισε την εφαρμογή της απόφασης της τοπικής συνόδου για την άρση του αφορισμού του ιερέα Ιωσήφ, που ευλόγησε τον παράνομο γάμο του Κωνσταντίνου Ζ’. Αργότερα, εξορίστηκε πάλι από τον Λέοντα Ε’ τον Αρμένιο, με την κατηγορία του εικονολάτρη. Πέθανε εξόριστος σε ηλικία 67 χρόνων στη μονή του Αγίου Τρύφωνα. Απλός ηγούμενος, εκπροσώπησε τη μαχόμενη Εκκλησία για σαράντα χρόνια. Τάφηκε στο νησί του Πριγκήπου. Το 844, επί πατριάρχη Μεθοδίου, έγινε ανακομιδή των λειψάνων του στη μονή του Στουδίου. Ο Θ. υπήρξε υμνογράφος και συγγραφέας και ένα από τα εξοχότερα πνεύματα του μοναχικού βίου στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Διασώθηκαν περισσότερες από 500 επιστολές του, οι οποίες αποτελούν σπουδαία πηγή για την ιστορία των πολιτικών και ιδεολογικών αγώνων στο Βυζάντιο στις αρχές του 9ου αι. Διάσημη προσωπικότητα της αναγέννησης των γραμμάτων, έγραψε πολλές επιστολές κατά των εικονομάχων όπως επίσης ποιμαντορικές και προτρεπτικές. Εκτός από την πνευματικότητά τους, διακρίνονται για τη φιλανθρωπία και την ψυχολογική τους διεισδυτικότητα. Ως υμνογράφος, μαζί με τον αδελφό του Ιωσήφ, αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης, συνέγραψε μέρος του Τριωδίου. Η μνήμη του τιμάται στις 11 Νοεμβρίου.

12. Θ. ο Γραπτός (; – Απάμεια, Βιθυνία 836/7). Καταγόταν από την Παλαιστίνη και ήταν γιος του οσίου Ιωνά. Ασκήτεψε στη μονή του Αγίου Σάββα. Διακρίθηκε ως εικονολάτρης. Επί Λέοντα Ε’ του Αρμένιου (813-820) φυλακίστηκε σε κάποια μονή κοντά στον Εύξεινο Πόντο. Επί Θεόφιλου (829-842) βασανίστηκε φριχτά. Με πυρακτωμένο σίδερο γράφτηκαν στο μέτωπό του δώδεκα στίχοι και γι’ αυτό ονομάστηκε Γραπτός. Φυλακίστηκε στην Απάμεια της Βιθυνίας, όπου πέθανε. Η μνήμη του τιμάται στις 27 Δεκεμβρίου.

13. Θ. ο μάρτυς (9ος αι.). Καταγόταν από το Αμόριο. Διετέλεσε στρατηγός και πρωτοσπαθάριος του αυτοκράτορα Θεόφιλου. Μαρτύρησε στην εκστρατεία του Θεόφιλου στο Αμόριο εναντίον του χαλίφη των Τούρκων Μοτασέμ. Μαζί του μαρτύρησαν οι Αέτιος, Βασσόης, ο πατρίκιος Θεόφιλος και σαράντα στρατιωτικοί άγνωστων ονομάτων. Η μνήμη τους τιμάται στις 6 Μαρτίου.

14. Θ. ο όσιος (10ος αι.). Καταγόταν από την Κωνσταντινούπολη. Επί αυτοκράτορα Ρωμανού Α’ Λεκαπηνού (920-944) ήταν ασκητής στα Κύθηρα. Η μνήμη του τιμάται στις 12 Μαΐου.

15. Θ. ο Γαβράς, ο μάρτυς (; – 1098). Καταγόταν από την Άρτα της Χαλδαίας. Διετέλεσε στρατηγός. Μαρτύρησε στη Θεοδοσιούπολη το 1098. Η μνήμη του τιμάται στις 2 Οκτωβρίου.

16. Θ. ο νεομάρτυς (Μυτιλήνη ; – 1784). Αλλαξοπίστησε αλλά μετανόησε και πήγε στο Άγιον Όρος. Όταν επέστρεψε στη Μυτιλήνη, απαγχονίστηκε από τους Τούρκους. Η μνήμη του τιμάται στις 30 Ιανουαρίου. Ονομαζόταν Θ. Χατζής.

17. Θ. ο νεομάρτυς, ο Βυζάντιος (Νεοχώρι, Κωνσταντινούπολη ; – Μυτιλήνη 1795). Ήταν ζωγράφος. Έγινε μουσουλμάνος αλλά μετανόησε, αποκήρυξε τον μουσουλμανισμό και απαγχονίστηκε από τους Τούρκους. Η μνήμη του τιμάται στις 17 Φεβρουαρίου.

18. Θ. ο νεομάρτυς (; – 1835;). Νέος ακόμα αιχμαλωτίστηκε από τους Τούρκους σε καιρό πολέμου μαζί με τους συνομήλικούς του Γεώργιο, Θεόδωρο, Ιωάννη, Λάμπρο και Μιχαήλ, οι οποίοι εξισλαμίστηκαν. Αργότερα κατέφυγαν στη Σαμοθράκη, όπου αναγνωρίστηκαν και άλλοι αποκεφαλίστηκαν, άλλοι απαγχονίστηκαν και άλλοι μαρτύρησαν.

19. Θ. ο ιερομάρτυς. Αρχιεπίσκοπος Αλεξανδρείας. Πέθανε, έπειτα από πολλά βασανιστήρια, με αποκεφαλισμό. Η μνήμη του τιμάται στις 3 Δεκεμβρίου.

20. Θ. ο πρεσβύτερος. Μαρτύρησε μαζί με τον Παυσολύπιο με ξίφος. Η μνήμη του τιμάται στις 15 Απριλίου.

21. Θ. ο μάρτυς. Φέρεται ως επίσκοπος Αλεξανδρείας. Αφού βασανίστηκε και χλευάστηκε από τον όχλο της Αλεξάνδρειας, μαρτύρησε με αποκεφαλισμό. Η μνήμη του τιμάται στις 12 Σεπτεμβρίου.

22. Θ. ο επίσκοπος Αγκύρας. Επί εικονομαχίας υπέστη αλλεπάλληλες διώξεις και εξορίες. Η μνήμη του τιμάται στις 3 Νοεμβρίου.

23. Αρχιεπίσκοπος Εδέσσης. Φημισμένος για τη μόρφωσή του στη θεολογία, στη ρητορική και στη φιλοσοφία, ήταν μοναχός της μονής του Αγίου Σάββα. Ενώ αγωνιζόταν εναντίον των Νεστοριανών, δέχτηκε δολοφονική επίθεση από πληρωμένα όργανά τους, την οποία όμως κατόρθωσε να διαφύγει. Η μνήμη του τιμάται στις 19 Ιουλίου.

24. Θ. ο ομολογητής. Διετέλεσε μαθητής του Μαξίμου του Ομολογητού όπως και ο Ευπρέπιος. Η μνήμη του τιμάται στις 20 Σεπτεμβρίου.

25. Θ. ο όσιος, ο Τριχινάς. Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν μοναχός και ονομάστηκε Τριχινάς, επειδή φορούσε πάντοτε τρίχινο ένδυμα. Η μνήμη του τιμάται στις 20 Απριλίου.

Ο Θεόδωρος ο Τήρων, τμήμα τοιχογραφίας στη Μονή της Χώρας (Καχριέ Τζαμί) στην Κωνσταντινούπολη.

Ο Θεόδωρος ο στρατηλάτης, σε τμήμα από τοιχογραφία του 1527, έργο του Θεοφάνη Στρελίτζα (Μονή του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά, Μετέωρα).

III

Όνομα δύο πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως.

1. Θ. Α’ (; – 685). Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (677-679, 683-685). Δύο χρόνια μετά την άνοδό του στον πατριαρχικό θρόνο καθαιρέθηκε από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Πωγωνάτο. Ανέκτησε τη θέση του το 683, αλλά μετά από δύο χρόνια πέθανε. Υπήρξε πρεσβύτερος, σύγκελος και σκευοφύλακας στον ναό της Αγίας Σοφίας.

2. Θ. Β’ ή ΕιρηνικόςKωπάς (13ος αι.). Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1213-15). Είχε έδρα του τη Νίκαια, επειδή η βυζαντινή πρωτεύουσα βρισκόταν υπό τον ζυγό των Φράγκων. Διοίκησε την Εκκλησία με παραδειγματική σύνεση.

IV

Όνομα τεσσάρων πατριαρχών Αντιοχείας.

1. Θ. Α’ (8ος αι.). Πατριάρχης Αντιοχείας (767-797). Στα χρόνια της πατριαρχίας του συγκροτήθηκε η Ζ’ Σύνοδος της Νίκαιας. Ο Θ. δεν πήρε μέρος αλλά έστειλε αντιπροσώπους του, γιατί φοβόταν ότι η συμμετοχή του θα παρερμηνευόταν από τους Άραβες, που επικρατούσαν τότε στη Συρία.

2. Θ. Α’ (10ος αι.). Πατριάρχης Αντιοχείας (966-977). Ήταν διάδοχος του Χριστόφορου, ο οποίος σκοτώθηκε στην Αντιόχεια από τους Άραβες. Ακολουθώντας τη συμβουλή του Θ., ο Ιωάννης Τσιμισκής σχεδίασε τη μετοίκηση των Παυλικανών από την Ασία στη βόρεια Θράκη, όπου αυτοί, οι άλλοτε σύμμαχοι των μωαμεθανών, αγωνίστηκαν στις τάξεις του στρατού του Βυζαντίου.

3. Θ. Γ’ (11ος αι.). Πατριάρχης Αντιοχείας (1010-15). Είναι επίσης γνωστός με το λαϊκό όνομα Γεώργιος Λάσκαρις.

4. Θ. Δ’ ο Βαλσαμών (12ος αι.). Πατριάρχης Αντιοχείας (1185-99).

V

(8ος αι.). Πατριάρχης Ιεροσολύμων (745-770). Στα χρόνια της πατριαρχίας του έγινε καταστρεπτικός σεισμός στην Παλαιστίνη με πολλά θύματα.

VI

Όνομα δύο πάπων της Ρώμης.

1. Θ. Α’ (Ιεροσόλυμα ; – Ρώμη 649). Πάπας (642-649), ελληνικής καταγωγής. Διαδέχθηκε στον παπικό θρόνο τον Ιωάννη Δ’. Αναθεμάτισε τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Παύλο, γιατί αρνήθηκε να απαιτήσει από τον αυτοκράτορα Ηράκλειο να αποκηρύξει τον μονοθελητισμό.

2. Θ. Β’ (; – 897). Πάπας (897), ο οποίος πέθανε 20 μέρες μετά την άνοδό του στον παπικό θρόνο.

VII

Όνομα επισκόπων.

1. Επίσκοπος Μοψουεστίας (402-428). Ήταν μαθητής του περίφημου ρήτορα Λιβάνιου και συμμαθητής του Ιωάννη του Χρυσόστομου που τον προσηλύτισε στον χριστιανισμό. Είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός συγγραφέας της Αντιοχειανής σχολής. Φοίτησε στη σχολή του Διόδωρου, επισκόπου της Ταρσού και αναδείχθηκε σε αξιόλογο ερμηνευτή των Γραφών. Το 383 χειροτονήθηκε πρεσβύτερος και το 402 επίσκοπος. Η Γ’ Οικουμενική Σύνοδος τον κατηγόρησε ως αιρετικό. Έκαψαν τα συγγράμματά του και έκλεισαν τη σχολή της Έδεσσας, γιατί ακολουθούσε τις αρχές του. Οι κατηγορίες συνεχίστηκαν και μετά τον θάνατό του και κατέληξαν στην καταδίκη του από την Ε’ Οικουμενική Σύνοδο (553). Ο Θ. όμως είχε και θερμούς οπαδούς, γι’ αυτό και σώθηκε ένα μεγάλο μέρος από τα έργα του, μεταφρασμένα στη συριακή. Επίσης, σώθηκαν και στο ελληνικό πρωτότυπο διάφοροι υπομνηματισμοί του στην Καινή Διαθήκη.

2. Επίσκοπος Κανταρβουρίας (668-690). Σπούδασε στην Αθήνα και το 652 πήγε στη Ρώμη μαζί με τον αυτοκράτορα Κώνστα Β’. Με αίτηση του βασιλιά του Κεντ χειροτονήθηκε επίσκοπος Κανταρβουρίας από τον πάπα Βιταλιανό. Διακρίθηκε στο έργο της ανασυγκρότησης της Εκκλησίας της Αγγλίας και καθιέρωσε τη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας, στο πλαίσιο της προσπάθειάς του για τη μόρφωση του κλήρου. Έργα του είναι: Poenitentialis, Capitula και Judicia.

VIII

Όνομα Βυζαντινών ηγεμόνων.

1. Θ. Άγγελος Δούκας Κομνηνός (13ος αι.). Δεσπότης της Ηπείρου (1215-30). Υπήρξε ο πιο αξιόλογος από τους ηγεμόνες του δεσποτάτου της Ηπείρου, του ανεξάρτητου κράτους που δημιουργήθηκε στη δυτική Ελλάδα –όπως η αυτοκρατορία της Νίκαιας στην Ανατολή– μετά τη διάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας από τους Φράγκους. Η ηγεμονία του Θ. συμπίπτει, έως ένα σημείο, με εκείνη του Ιωάννη Βατάτζη στην αυτοκρατορία της Νίκαιας και του Ιωάννη Ασάν Β’ στη Βουλγαρία. Στόχος και των τριών ήταν η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης και η επανίδρυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Για την πραγματοποίηση όμως αυτού του σχεδίου, οι δύο Έλληνες ηγεμόνες όχι μόνο δεν συνεργάστηκαν αλλά ήρθαν σε ρήξη. Πρώτη μεγάλη επιτυχία του Θ., που προέβαλε το όνομά του πολύ πέρα από τα σύνορα του δεσποτάτου του, ήταν η επίθεσή του εναντίον του φραγκικού στρατού στα ηπειρωτικά βουνά και η αιχμαλωσία του Λατίνου αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης, Πιερ Κουρτενέ, ο οποίος αφού στέφθηκε στη Ρώμη αυτοκράτορας, περνώντας από το Δυρράχιο κατευθυνόταν στην Κωνσταντινούπολη. Η δράση του εναντίον των Φράγκων συνεχίστηκε και κορυφώθηκε με την κατάληψη της Θεσσαλονίκης, όπου ο θάνατος πρώτα του Λατίνου βασιλιά της, Βονιφάτιου του Μομφερατικού (1207) και ύστερα του Λατίνου αυτοκράτορα Ερρίκου και του διαδόχου του Πιερ Κουρτενέ, την είχε αφήσει εκτεθειμένη στις βλέψεις των γειτονικών κρατών (ελληνικών κρατών και Βουλγάρων). Με την κατάληψη της Θεσσαλονίκης (1222 ή 1224) η ισχύς του Θ. εδραιώθηκε –το κράτος του εκτεινόταν από την Αδριατική μέχρι το Αιγαίο– και θεωρώντας πως είχε δικαίωμα στο βυζαντινό στέμμα, στέφθηκε αυτοκράτορας. Αυτή η ενέργεια οδήγησε σε ρήξη τον Θ. με τον Βατάτζη –αφού η επιδίωξη της ανακατάληψης της Κωνσταντινούπολης δεν τους ένωνε αλλά τους διασπούσε– που οξύνθηκε όταν ο Θ. ανάγκασε τα στρατεύματα του Βατάτζη να εγκαταλείψουν την Αδριανούπολη (1225) που ο τελευταίος είχε ελευθερώσει από τους Φράγκους. Μετά τη διάλυση της πρόσκαιρης συμμαχίας του Θ. με τον Βούλγαρο Ασάν Β’, η σύγκρουση των δύο απέβη μοιραία για τον Θ. και για το δεσποτάτο της Ηπείρου. Στη μάχη της Κλοκοτινίτσας το 1230, ο Θ. ηττήθηκε και αιχμαλωτίστηκε. Αργότερα, ύστερα από αποκάλυψη συνωμοσίας του κατά του Ασάν, τυφλώθηκε.

2. Θ. Α’ Λάσκαρις (Κωνσταντινούπολη 1175; – Νίκαια 1222). Ιδρυτής της αυτοκρατορίας της Νίκαιας, του σπουδαιότερου από τα ελληνικά κράτη που δημιουργήθηκαν μετά την κατάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας από τους Φράγκους (1204-22). Ο Θ. αντιμετώπισε το δυσκολότατο έργο της δημιουργίας και οργάνωσης κράτους στη Μικρά Ασία, σε θέση ιδιαίτερα επικίνδυνη, που συνόρευε με το σουλτανάτο του Ικονίου και ΒΔ με τις φραγκικές κτήσεις της Μικράς Ασίας. Το γεγονός που καθόρισε όχι μόνο το μέλλον της Λατινικής αυτοκρατορίας στην Ανατολή αλλά και εκείνο της αυτοκρατορίας της Νίκαιας ήταν η ήττα του φραγκικού στρατού και η αιχμαλωσία του Λατίνου αυτοκράτορα Βαλδουίνου στη μάχη της Αδριανούπολης (1205) κατά τον Λατινοβουλγαρικό πόλεμο, που ακολούθησε την ελληνοβουλγαρική συμμαχία και την εξέγερση στα Βαλκάνια εναντίον των Φράγκων μετά την κατάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Η εξασθένηση των Φράγκων από αυτή τη φοβερή ήττα αναχαίτισε τις επεκτατικές διαθέσεις τους –που είχαν κιόλας αρχίσει να τις εκδηλώνουν– σε βάρος της αυτοκρατορίας της Νίκαιας, εμψύχωσε τους Έλληνες και έδωσε τη δυνατότητα στον αυτοκράτορα Θ. να οργανώσει το κράτος του. Έτσι, εξελέγη νέος πατριάρχης (ο τελευταίος πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης είχε καταφύγει μετά την κατάληψη της πρωτεύουσας στη Βουλγαρία) που έστεψε τον Θ. αυτοκράτορα (1208) –καθώς στα πρώτα χρόνια, ο Θ. έφερε μόνο τον τίτλο του δεσπότη– και η Νίκαια μετατράπηκε στο πολιτικοθρησκευτικό κέντρο της αυτοκρατορίας. Η επίθεση των Σελτζούκων του Iκονίου εναντίον της Νίκαιας –με πρόσχημα την αποκατάσταση στον αυτοκρατορικό θρόνο του πρώην σφετεριστή αυτοκράτορα του Βυζαντίου, Αλέξιου Γ’ Άγγελου, που είχε καταφύγει στο σουλτανάτο του Ικονίου, όταν αποβιβάστηκαν στην Κωνσταντινούπολη οι Σταυροφόροι (1203)– κατέληξε σε ήττα των Τούρκων, που έχασαν στη μάχη και τον σουλτάνο τους. Αυτή η νίκη ενίσχυσε ηθικά τους Έλληνες και ώθησε τον αυτοκράτορα στην ανάληψη του αγώνα για την ανάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Το εγχείρημά του απέτυχε λόγω έλλειψης δυνάμεων και κατάλληλης οργάνωσης. Όμως, παρά τις επιτυχίες και την προέλαση των Φράγκων στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας, η ειρήνη που επακολούθησε δεν εξασφάλισε ουσιαστική αλλαγή υπέρ των κτήσεων των Φράγκων στη Μικρά Ασία. Όταν το 1216 πέθανε ο Λατίνος αυτοκράτορας Ερρίκος –ο κυριότερος εχθρός της αυτοκρατορίας της Νίκαιας– το ελληνικό κράτος εμφανίστηκε οργανωμένο και η πρωτεύουσά του, η εστία αυτή του ελληνισμού με την παλιά θρησκευτική παράδοση, εξελίχθηκε σε πνευματικό κέντρο, όπου ο Θ. συγκέντρωσε τους σοφούς από όλες τις ελληνικές περιοχές για τη συνέχιση της πνευματικής παράδοσης του Βυζαντίου.

3. Θ. Β’ Λάσκαρις (Νίκαια 1223 – Νυμφαίο 1258). Ηγεμόνας της αυτοκρατορίας της Νίκαιας (1254-58), γιος του Ιωάννη Βατάτζη. Υπήρξε σπάνια περίπτωση βυζαντινού αυτοκράτορα που κατάφερε να συνδυάσει έντονη και επιτυχημένη πολεμική δράση με ισχυρότατα πνευματικά ενδιαφέροντα και αξιόλογη συγγραφική δραστηριότητα. Ο Θ. που πέθανε πολύ νέος και βασίλευσε μόνο τέσσερα χρόνια, κληρονόμησε, χάρη στις εξαιρετικές ικανότητες του πατέρα του, μια ισχυρή αυτοκρατορία που κι αυτός με τη σειρά του κληροδότησε ισχυρή στους διαδόχους του. Αντιμετώπισε νικηφόρα τους Βουλγάρους, σε δύο δύσκολες εκστρατείες, οι οποίοι μετά τον θάνατο του Βατάτζη επιχείρησαν να ανακαταλάβουν τις περιοχές της Μακεδονίας και Θράκης, που ο τελευταίος είχε ελευθερώσει από τον βουλγαρικό ζυγό. Ενώ βοήθησε τον απειλούμενο από τους Μογγόλους σουλτάνο του Ικονίου, δεν δέχτηκε μογγολική επίθεση· αντίθετα, δέχτηκε με εξαιρετική λαμπρότητα στην αυλή του μογγολική πρεσβεία. Από τον δεσπότη της Ηπείρου τού παραχωρήθηκαν το Δυρράχιο και τα Σέρβια ύστερα από γάμο της κόρης του με τον γιο του δεσπότη.

Ο Θ., επιδιώκοντας τη βοήθεια του πάπα για την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης, επανέλαβε τις διαπραγματεύσεις για την ένωση των Εκκλησιών. Όταν όμως θεώρησε πως η δύναμή του ήταν ισχυρή για την πραγματοποίηση των σχεδίων του χωρίς την παπική βοήθεια, τις διέκοψε.

Με την κοινωνική του πολιτική υποστήριξε κυρίως τους χωρικούς και τους αστούς και προώθησε σε αξιώματα ικανές προσωπικότητες αυτών των τάξεων.

Ο Θ. υπήρξε ένας από τους σοφότερους άνδρες της εποχής του· με ευρεία μόρφωση σε όλους τους τομείς των γραμμάτων και των επιστημών, ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τη φιλοσοφία. Σε αυτόν και στους δύο δασκάλους του, Νικηφόρο Βλεμμύδη και Γεώργιο Ακροπολίτη, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό η εξαιρετική πνευματική άνθηση που παρουσίασε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του η αυτοκρατορία. Ίδρυσε βιβλιοθήκες και σχολεία και ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα για τα εκπαιδευτικά ζητήματα. Έγραψε φιλοσοφικές, θεολογικές μελέτες και άφησε μεγάλη σειρά επιστολών, που φωτίζουν την πολύπλευρη προσωπικότητά του.

4. Θ. Α’ Παλαιολόγος (1350; – 1407). Δεσπότης του Μοριά (1382-1407). Ήταν γιος του αυτοκράτορα Ιωάννη Ε’, που καθαίρεσε από το δεσποτάτο τον Δημήτριο Καντακουζηνό, για να αναλάβει την εξουσία ο Θ. Κατά τη διάρκεια της δεσποτείας του επιδόθηκε σε πολέμους εναντίον των εχθρών που είχαν περιβάλει το κράτος του. Αρχικά, πολέμησε εναντίον του Δημήτριου Καντακουζηνού, που προσπάθησε να ανακτήσει την ηγεμονία συμμαχώντας με τους Λατίνους και τους Τούρκους. Αργότερα ήρθε σε ρήξη και πολέμησε με τους Βενετούς, που επεδίωκαν κατάληψη της Αργολίδας. Κατά την εισβολή όμως τουρκικής στρατιάς στην Πελοπόννησο ο Θ. νικήθηκε στο Λεοντάριο και έγινε φόρου υποτελής στους Τούρκους (1397). Απογοητευμένος βαριά και με συναίσθηση της αδυναμίας του απέναντι στους κινδύνους που τον περιστοίχιζαν, εκχώρησε το δεσποτάτο του στους Ιωαννίτες της Ρόδου (1400) πουλώντας τους αρχικά την Κόρινθο, τα Καλάβρυτα και τον Μιστρά. Οι Ιωαννίτες, καθώς αντιμετώπισαν σοβαρή αντίσταση από τους κατοίκους των πόλεων, εγκατέλειψαν την προσπάθεια της κυριαρχίας του Μοριά. Ωστόσο το 1406, ο Θ. δεν δίστασε να προσφύγει και πάλι στα όπλα πολεμώντας εναντίον των Νοβαρραίων από τη μια και των Βενετών από την άλλη. Με τον θάνατό του (1407), το δεσποτάτο πέρασε στην εξουσία του αυτοκράτορα Μανουήλ που διόρισε δεσπότη τον γιο του Θ., γνωστό ως Θ. Β’.

5. Θ. Β’ Παλαιολόγος (1395 – 1448). Δεσπότης του Μοριά (1407-43), διάδοχος του Θ. Α’. Επειδή ήταν ανήλικος όταν ανέβηκε στον θρόνο, η διοίκηση του δεσποτάτου ανατέθηκε στον μεγάλο δούκα Μανουήλ Φραγκόπουλο, που απέτυχε να επιβληθεί στους Έλληνες τοπικούς άρχοντες, και στον Φράγκο ηγεμόνα Κεντουριώνη Ζαχαρία. Ο αυτοκράτορας Μανουήλ που συνόδευσε τον γιο του στην Πελοπόννησο, κατόρθωσε να πετύχει ό,τι ο Φραγκόπουλος απέτυχε. Έστειλε μάλιστα αιχμαλώτους στην Κωνσταντινούπολη τους στασιαστές άρχοντες και σε σύντομο διάστημα υποχρέωσε τον ηγεμόνα των Φράγκων να του δηλώσει υποταγή (1415). Στη διάρκεια της δεσποτείας του Θ. καταλύθηκαν οι ηγεμονίες των Φράγκων στην Πελοπόννησο από τους Παλαιολόγους Θωμά και Κωνσταντίνο και δημιουργήθηκαν έτσι τρεις τοπικές ηγεμονίες: του Μιστρά με δεσπότη τον Θ., του Χλουμουτζίου με τον Κωνσταντίνο και των Καλαβρύτων με τον Θωμά. Το 1443, ο Θ. παραχώρησε το δεσποτάτο του στον Κωνσταντίνο, τελευταίο αυτοκράτορα του Βυζαντίου.

Τα ερείπια των ανακτόρων του Μιστρά, όπου είχε την έδρα του ο δεσπότης του Μοριά Θεόδωρος Β’ Παλαιολόγος κατά τον 15ο αι.

IX

Όνομα διαφόρων ιστορικών προσώπων της βυζαντινής εποχής και της τουρκοκρατίας.

1. Στρατηγός από την Τζανική, περιοχή στα Α της Τραπεζούντας. Διακρίθηκε για τη γενναιότητά του στον πόλεμο εναντίον των Περσών.

2. Θ. ο Σχολαστικός (6ος αι.). Νομικός, μαθητής του καθηγητή της νομικής σχολής της Κωνσταντινούπολης, Στεφάνου. Γεννήθηκε στην Ερμούπολη της αιγυπτιακής Θήβας, γι’ αυτό και αποκαλείται Θηβαίος Ερμουπολίτης. Έγραψε υπόμνημα στον Κώδικα, του οποίου σώζονται πολλά αποσπάσματα σε διάφορα βυζαντινά συγγράμματα (De Creditis, Pοπαί, Νομικόν ποίημα του Μ. Ατταλειώτη κ.ά.). Το υπόμνημα περιείχε περίληψη του Κώδικα. Επιπλέον, έγραψε και Σύνοψη των 158 Νεαρών, που αποτελούσε επιτομή των Νεαρών με παραπομπές.

3. Θ. ο Αναγνώστης (6ος αι.). Εκκλησιαστικός συγγραφέας, αναγνώστης στον ναό της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Έγραψε Εκκλησιαστική Ιστορία των χρόνων 313-527 σε δύο μέρη, αντλώντας το περιεχόμενο από τα έργα του Σωκράτη, του Σωζομενού, του Θεοδώρητου και του Ευστάθιου της Επιφανείας Συρίας. Το πρώτο μέρος αποτελείται από τέσσερα βιβλία, στα οποία περιέχεται σύνοψη των εκκλησιαστικών ιστοριών των συγγραφέων που χρησιμοποίησε ως πρότυπο. Το δεύτερο μέρος, πρωτότυπο, φτάνει έως τη βασιλεία του Ιουστινιανού.

4. Θ. ο Καππαδόκης (6ος αι.). Στρατηγός. Μετά την καθυπόταξη των Βανδάλων και την αναχώρηση του Βελισάριου έσπευσε στη Λιβύη, όπου οι στρατιώτες είχαν επαναστατήσει εναντίον του αρχιστράτηγου Σολόμωνα. Εκεί όμως τον ανακήρυξαν αρχηγό των στασιαστών και σκοτώνοντας κάθε φίλο του αρχιστράτηγου που συναντούσαν στον δρόμο, επιτέθηκαν και εναντίον του ίδιου του Σολόμωνα, ο οποίος αναγκάστηκε να καταφύγει στον ναό του παλατιού. Τη νύχτα, ενώ οι στασιαστές κοιμούνταν, ο Σολόμωνας βγήκε από το καταφύγιό του, συναντήθηκε με τον Θ. και αναχώρησε μαζί του για τη Σικελία.

5. Θ. ο Λάργκους (6ος αι.). Στρατιωτικός. Το προσωνύμιό του Λάργκους προέρχεται από την λατινική λέξη λάργκους που σημαίνει γενναιόδωρος. Το 577, επί Ιουστίνου Β’, εστάλη στους Πέρσες όπου διαπραγματεύτηκε επιτυχώς τους όρους για τη σύναψη ειρήνης.

6. Στρατηγός (7ος αι.). Ήταν αδελφός του αυτοκράτορα Ηράκλειου (610-641). Πήρε μέρος στις πολεμικές επιχειρήσεις του αδελφού του εναντίον των Περσών και μάλιστα διακρίθηκε το 625, όταν νίκησε και έτρεψε σε φυγή την περσική στρατιά που αντιμετώπισε κατά διαταγή του αυτοκράτορα. Στο διάστημα της εισβολής των Αράβων στη Συρία νικήθηκε στις επιχειρήσεις εκεί και αναγκάστηκε να καταφύγει στην Έδεσσα, όπου τα δύο αδέλφια ήρθαν σε σύγκρουση. Μετά τη ρήξη, ο Ηράκλειος έστειλε τον Θ. στην Κωνσταντινούπολη διατάζοντας τον γιο του, Κωνσταντίνο, να διαπομπεύσει και να θέσει υπό κράτηση τον θείο του.

7. Θ. ο Μάγιστρος (7ος αι.). Ήταν γιος του Θεόδωρου του λογοθέτη, ο οποίος το 639 συνωμότησε με τον γιο του Ηράκλειου, Ιωάννη ή Αταλάριχο, εναντίον του ήδη ηλικιωμένου και φιλάσθενου αυτοκράτορα. Οι δυο συνωμότες συνελήφθησαν, καταδικάστηκαν σε ρινοτομή, και εξορίστηκαν διά παντός.

8. Θ. ο Κουμουλιανός (8ος αι.). Υπήρξε πατρίκιος επί Κωνσταντίνου ΣΤ’ (780-797). Ενθάρρυνε τον αυτοκράτορα να εξορίσει τη μητέρα του, Ειρήνη την Αθηναία, και πήρε ενεργό μέρος στη συνωμοσία για τη σύλληψή της, όταν αυτή έμενε σε σκηνή στο προάστιο του Μάμα έχοντας εγκαταλείψει το παλάτι έπειτα από τον μεγάλο σεισμό που έπληξε την Κωνσταντινούπολη (Φεβρουάριος 790). Η συνωμοσία αποκαλύφθηκε από τον λογοθέτη Σταυράκιο και ο Θ. συνελήφθη και εξορίστηκε από τη βασιλεύουσα.

9. Στρατηγός, αυλικός και ευνοούμενος της Θεοδώρας (11ος αι.). Όταν η αυτοκράτειρα ανέβηκε στον θρόνο του Βυζαντίου, μετά τον θάνατο του Κωνσταντίνου Θ’ του Μονομάχου, διόρισε τον Θ. αρχιστράτηγο της Ανατολής ως αντικαταστάτη του στρατηγού Iσαάκιου Κομνηνού. Το 1057 νικήθηκε στη Νίκαια από τον στασιαστή Ισαάκιο, ο οποίος έτσι βάδισε ανενόχλητος εναντίον της Κωνσταντινούπολης.

10. Θ. ο εκ Καισαρείας (11ος αι.). Ζωγράφος και μοναχός στη μονή του Στουδίου, το ψαλτήρι της οποίας φιλοτέχνησε (1066) με πολλές μικρογραφίες, ζωγραφισμένες στο περιθώριο του κειμένου απευθείας στην περγαμηνή. Απεικονίζονται επεισόδια από τη ζωή του Δαβίδ, σκηνές από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη και συμβολικές παραστάσεις. Το ψαλτήρι βρίσκεται ανάμεσα στα εκθέματα του Βρετανικού Μουσείου.

11. Θ. ο Κυζίκου (12ος αι.). Κληρικός και λόγιος, συγγραφέας θεολογικών έργων.

Με το ίδιο όνομα υπάρχει και άλλος κληρικός και λόγιος (1230-1305), συγγραφέας ιστορικού έργου, που αποτελεί περίληψη εκείνων του Νικήτα Χωνιάτη και Γεωργίου Ακροπολίτη.

12. Θ. ο Υρτακηνός (τέλη 13ου – αρχές 14ου αι.). Γραμματικός, δάσκαλος της γραμματικής και της ρητορικής στην Κωνσταντινούπολη. Η επωνυμία του οφείλεται στην καταγωγή της οικογενείας του από την αρχαία πόλη Ύρτακο της Κρήτης. Έγραψε λόγους και συγχαρητήρια σε αυτοκράτορες, καθώς και επιστολές που απευθύνονταν σε βυζαντινούς επισήμους. Ο λόγος του, ρητορικός αλλά φτωχός σε ιδέες και δίχως καμία πρωτοτυπία, μειώνεται περισσότερο από τα συνεχή χωρία αρχαίων συγγραφέων και της Αγίας Γραφής που παραθέτει. Οι επιστολές του δημοσιεύτηκαν από τον Γάλλο Λα Πορτ ντι Τεΐγ (1798-1800) και οι ρητορικοί λόγοι του από τον επίσης Γάλλο Φρανσουά Μπουασονάντ (1829-30).

13. Θ. ο Αγαλλιανός (15ος αι.). Κληρικός και υμνογράφος. Χρημάτισε διάκονος και ιερομνήμονας της εκκλησίας, στον χώρο της οποίας αναδείχθηκε θερμός υπέρμαχος της Ορθοδοξίας και σφοδρός αντίπαλος των υποστηρικτών της ένωσης των δύο Εκκλησιών. Έγραψε μία πραγματεία εναντίον του φιλενωτικού Ιωάννη Αργυρόπουλου, τρεις άλλες κατά των Λατίνων και αυτοβιογραφία. Ασχολήθηκε με την εκκλησιαστική ποίηση συντάσσοντας και μελοποιώντας ύμνους. Του αποδίδεται το έργο Χρονικόν σημείωμα περί των υπό των Τούρκων επενεχθέντων κακών.

14. Θ. ο Τραπεζούντιος (Τραπεζούντα ; – Ιάσιο 1695). Λόγιος. Μετά τις σπουδές του στην πατρίδα του και στην Κωνσταντινούπολη, έγινε διευθυντής στο Ελληνικόν φροντιστήριον της Τραπεζούντας. Δίδαξε επίσης στη Σινώπη, στο Βουκουρέστι και στο Ιάσιο.

X

(Feodor). Όνομα τριών τσάρων της Ρωσίας.

1. Θ. Α’ Ιβάνοβιτς (1557 – 1598). Τσάρος της Ρωσίας (1584-98). Ήταν γιος του Ιβάν Δ’ του Τρομερού και τελευταίος βασιλιάς της δυναστείας των Ριούρικ. Παντρεύτηκε την Ειρήνη, αδελφή του Μπόρις Γκοντουνόφ, στον οποίο εμπιστεύτηκε τις κρατικές υποθέσεις εξαιτίας του αδύναμου χαρακτήρα του. Στη διάρκεια της ηγεμονίας του Θ. διεξαγόταν συνεχής αγώνας ανάμεσα στον δικτάτορα Γκοντουνόφ και στο κόμμα των βαγιάρων, οι οποίοι είχαν αρχηγό την οικογένεια των Ρομανόφ (συγγενή προς τον βασιλιά) και την οικογένεια των Σουίσκι, απόγονων των Ριούρικ. Οι διαμάχες εξακολούθησαν και μετά τον θάνατο του Θ., οπότε διάδοχος στον θρόνο έγινε ο Μπόρις.

2. Θ. Β’ Μπορίσοβιτς (1589 – 1605). Τσάρος της Ρωσίας (1605). Ήταν γιος του Μπόρις Γκοντουνόφ, μετά τον θάνατο του οποίου ανέλαβε την ηγεμονία. Δολοφονήθηκε από τους στρατιώτες του ψευδο-Δημητρίου, που είχαν εισβάλει στη Ρωσία. Ίσως είναι λανθασμένη η ονομασία του Θ. Β’, γιατί, αν και νόμιμος κληρονόμος του θρόνου, δεν στέφθηκε ηγεμόνας.

3. Θ. Γ’ Αλεξέγιεβιτς (1661 – 1682). Τσάρος της Ρωσίας (1678-82) και γιος του Αλέξιου. Στη διάρκεια της ηγεμονίας του έγιναν διαπραγματεύσεις μεταξύ Ρωσίας, Βενετίας και Γερμανίας με τον σκοπό να εκδιωχθούν οι Τούρκοι από την Ευρώπη, που δεν κατέληξαν, όμως, σε αποτέλεσμα. Σε αυτήν την περίοδο θεμελιώθηκε στη Μόσχα το πρώτο ανώτατο επιστημονικό κέντρο της Ρωσίας με την επωνυμία Σλαβοελληνική Ακαδημία. Ο Θ., αν και μισοπαράλυτος από μια μυστηριώδη ασθένεια, διέθετε μεγάλη ενεργητικότητα. Πνεύμα φιλελευθερισμού έπνεε στις ανώτατες σφαίρες της χώρας του, η αυστηρότητα των ποινικών νόμων είχε μετριαστεί και καταργήθηκε το Μιεστνετσέστβο, δηλαδή η προτίμηση των αριστοκρατών στις δημόσιες θέσεις.